Phân tích việt bắc

“Việt Bắc” được ví như “khúc tình ca” của dân tộc giữa những ngày kháng chiến chống Pháp thắng lợi vinh quang. Sau tất cả những thăng trầm, sau gần 9 năm kiên cường đánh đuổi giặc ngoại xâm, sau bao hy sinh, mất mát, những con người nằm xuống, Việt Nam ta đã hoàn thành “sứ mệnh” thiêng liêng cao cả, trao trả cho đồng bào niềm hiển vinh to lớn. Dù sau đó, dân ta phải đối mặt với đế quốc Mỹ, nhưng chiến thắng Điện Biên Phủ chính là mốc son chói lọi trong trang sử dân tộc.

“Ngày xuân mơ nở trắng rừng

Nhớ người đan nón chuốt từng sợi giang.”

Cả cánh rừng Việt Bắc ngập tràn sắc trắng của hoa mơ. Màu trắng gợi lên sự tinh khôi, trong trẻo như hiện thân cho vẻ đẹp trong sáng, thuần khiết của con người nơi đây. Sự trỗi dậy mạnh mẽ của hoa mơ thể hiện sức sống mãnh liệt của thiên nhiên, nó đang bung nở, dâng sắc, tỏa hương cho cả núi rừng. Với sự lan tỏa, trải dài của màu trắng hoa mơ làm cho bức tranh thiên nhiên trở nên bừng sáng, tạo ra nét rất riêng ở Việt Bắc. Và nhà thơ Tố Hữu đã “hơn một lần” nhắc đến sắc trắng của hoa mơ:

“Ôi sáng xuân nay xuân 41

Trắng rừng biên giới nở hoa mơ.”

                                                                                                                                         (“Theo chân Bác”)

Hay trong bài “Hoan hô chiến sĩ Điện Biên”, nhà thơ cũng từng viết:

“Mừng Thanh, Hồng Cúm, Him Lam

Hoa mơ lại trắng, vườn cam lại vàng.”

Trên cái nền của thiên nhiên mùa xuân, con người hiện ra trong hình ảnh “đan nón chuốt từng sợi giang”, một công việc đòi hỏi sự cần mẫn, chăm chỉ, tài hoa và khéo léo đến từng chi tiết. Bao nhiêu sản phẩm tinh tế đã được tạo ra từ bàn tay lao động thô sơ mà thật kì công ấy. Sau này, nhà thơ Y Phương cũng đã nói đến vẻ đẹp đó của “người đồng mình” trong bài thơ “Nói với con”

“Người đồng mình thương lắm con ơi

Đan lờ cài nan hoa, vách nhà ken câu hát.”

Trong bức tranh tứ bình về Việt Bắc, nhiều người cho rằng mùa hè đẹp nhất bởi nó có sự kết hợp cả hình ảnh và âm thanh, thỏa mãn thị giác và thính giác, đẹp bởi sự hòa quyện giữa vẻ đẹp cổ điển và hiện đại, tạo ra một chuỗi vận động liên hoàn:

“Ve kêu rừng phách đổ vàng

Nhớ cô em gái hái măng một mình.”

Âm thanh của tiếng ve làm không gian ngày hè trở nên rộn rã, náo nức, vui tươi. Tiếng ve kêu gọi mùa hè rất tinh tế, không chỉ thể hiện được nhịp bước của thời gian từ xuân sang hè mà còn diễn tả được sự chuyển đổi màu sắc. Trong thơ ca, cũng không hiếm những nhà thơ nói lên sự vận động của thời gian qua sự thay đổi của màu sắc. Đó là Xuân Diệu trong bài “Đây mùa thu tới”

“Trong vườn sắc đỏ rũa màu xanh”

Hay đó là Nguyễn Bính trong bài “Tương tư”

“Ngày qua ngày lại qua ngày

Lá xanh nhuộm đã thành cây lá vàng.”

Nếu từ “rũa” thể hiện quá trình xâm lấn dần, sắc đỏ đang bào mòn dần màu xanh, từ “nhuộm” diễn tả quá trình ấy đã hoàn tất, thì từ “đổ” lại chứng tỏ một sự vận động nhanh chóng, đồng loạt từ màu xanh sang vàng. Cả cánh rừng Việt Bắc trở nên lung linh, lộng lẫy bởi cái màu vàng trải dài, kiêu sa đầy bắt mắt.

Hình ảnh cô gái “hái măng một mình” là linh hồn của bức tranh mùa hè. Cách gọi “cô em gái” nghe thật thân thương, gần gũi, tình mến như anh em ruột thịt trong gia đình. Cô gái ấy đang “một mình” miệt mài trong lao động “hái măng”, âm thầm, lặng lẽ góp sức mình cho cuộc kháng chiến từ những điều bình dị, nhỏ bé. Đó là những con người bình dị mà cao cả “Không ai nhớ mặt đặt tên. Nhưng họ đã làm ra Đất Nước”. (Nguyễn Khoa Điềm)

Khép lại bức tranh tứ bình là khung cảnh mùa thu tươi đẹp:

“Rừng thu trăng rọi hòa bình

Nhớ ai tiếng hát ân tình thủy chung”

Không phải ngẫu nhiên mà bức tranh tứ bình trong thơ Tố Hữu lại phá lệ trật tự thông thường, không đi theo trình tự thời gian qua bốn mùa xuân, hạ thu đông mà lại mở ra với mùa đông và khép lại bằng mùa thu. Đây được xem như bản tổng kết bằng thơ trong chín năm kháng chiến, mùa đông là hiện thân cho quá khứ, thời gian mở đầu cuộc kháng chiến với bao gian khó, thử thách và mùa thu là thời điểm hiện tại, thời điểm chiến thắng của cuộc kháng chiến oanh liệt và vĩ đại.

Mùa thu được thể hiện với vầng trăng tròn vành vạnh, với ánh sáng dịu mát gợi lên vẻ thanh bình, yên ả. Đó là ánh trăng của hòa bình, của niềm vui, của niềm hạnh phúc lan tỏa. Ánh trăng cũng như hiểu lòng người, đang hòa mình vào niềm vui chiến thắng của con người. 

Mùa thu ngọt ngào, trọn vẹn bởi “tiếng hát ân tình thủy chung” trong cảm xúc “nhớ ai” của người ra đi. “Tiếng ai” là lời đồng vọng của con người Việt Bắc, những con người khổ cực lam lũ song không quên đi nghĩa tình gắn bó, sống anh dũng không chút sờn lòng nản chí. Tiếng hát cất lên vang vọng giữa núi rừng dưới ánh trăng thanh bình thơ mộng như tô đậm cảm xúc vui tươi, hồ hởi, niềm hạnh phúc hân hoan của con người trong ngày chiến thắng. 

Đoạn thơ đã tái hiện một bức tranh tứ bình rất đặc trưng của Việt Bắc. Mùa nào cũng đẹp cũng mang một diện mạo riêng, vừa đậm đà tính dân tộc song cũng rất mới mẻ, hiện đại. Bên cạnh đó là vẻ đẹp của những con người nơi đây, tuy nghèo khổ nhưng cần cù, chịu khó, sống nghĩa tình, thủy chung, son sắt với Cách mạng. 

d) Những chiến công vang dội

“Nhớ khi giặc đến giặc lùng

…

Nhớ từ Cao Lạng, nhớ sang Nhị Hà.”

Sau nỗi nhớ về thiên nhiên và con người Việt Bắc , đoạn thơ tiếp theo đưa người đọc vào khung cảnh Việt Bắc trong kháng chiến với không gian rộng lớn, những hoạt động sôi nổi và những chiến công vang dội.

“Nhớ khi giặc đến giặc lùng

Rừng cây núi đá ta cùng đánh tây”

Căn cứ địa Việt bắc hiện lên là một khung cảnh rộng lớn với “rừng cây núi đá”, với mênh mông bốn mặt sương mù và cả đất trời cũng trở thành “chiến khu một lòng”. Từ “ta” được dùng một cách sáng tạo bao hàm nghĩa “chúng ta”, vừa để chỉ những người dân Việt Bắc, những người kháng chiến và để bao hàm cả thiên nhiên, đất trời. Con người và thiên nhiên đều “cùng đánh tây”, tạo ra tinh thần đoàn kết, gắn bó và một không gian rộng lớn mang tầm vóc sử thi. Cả đất nước như đang đứng lên cùng dẹp tan âm mưu xâm lược, hình ảnh đấy nước ấy đã được Nguyễn Đình Thi diễn tả qua ý thơ:

“Súng nổ rung trời giận dữ

Người lên như nước vỡ bờ

Nước Việt Nam từ máu lửa

Rũ bùn đứng dậy sáng lòa.”

Việt bắc hiện ra với những hoạt động sôi nổi, những hình ảnh hào hùng, những âm thanh dồn dập của cuộc đánh tranh nhân dân, toàn dân tham gia đánh giặc, đánh giặc bằng mọi thứ có trong tay.

“Núi giăng thành lũy sắt dày

Rừng che bộ đội, rừng vây quân thù

Mênh mông bốn mặt sương mù

Đất trời ta cả chiến khu một lòng.”

Trong cuộc đấu tranh ở Việt Bắc, thiên nhiên cũng trở thành những anh hùng. Rừng cây núi đá cùng đánh Tây, “rừng che bộ đội, rừng vây quân thù”. Núi đá thì giăng thành lũy sắt dày tạo ra một chiến địa thiên la địa võng vô cùng khủng khiếp nhằm uy hiếp kẻ thù. Núi rừng đã trở thành những người bạn chiến đấu của con người, sát cánh cùng những người Cách mạng và nhân dân Việt Bắc trong cuộc chiến trường kì, gian khổ nhưng nhất định thắng lợi.

Không chỉ nhớ về những hoạt động sôi nổi trong kháng chiến, người ra đi còn nhớ đến những địa danh ghi dấu ấn với những chiến công vẻ vang chói lọi.

“Ai về ai có nhớ không

Ta về ta nhớ Phủ Thông, đèo Giàng

Nhớ sông Lô, nhớ phố Ràng

Nhớ từ Cao Lạng, nhớ sang Nhị Hà.”

Từ “nhớ” liên tiếp điệp lại trong các dòng thơ đã cho thấy nỗi nhớ như hòa quyện với niềm vui chiến thắng, niềm hạnh phúc hân hoan. Những địa danh liên tiếp gắn liền với những trận đánh lịch sử, những chiến công vang dội, tuy trải qua những nhọc nhằn, mất mát, hi sinh nhưng cũng đầy vinh quang.  Nhịp thơ nhanh, dồn dập như tái hiện không khí hào hùng của cuộc chiến. Đó là những dấu ấn không thể quên về một thời kì oanh liệt của lịch sử dân tộc.

e) Bức tranh ra trận

“Những đường Việt Bắc của ta

…

Vui lên Việt Bắc, đèo De, núi Hồng.”

“Văn học là tấm gương phản chiếu thời đại” (Standal). Mỗi tác phẩm văn học luôn phập phồng hơi thở thời đại mà nó ra đời. Và đến với “Việt Bắc” của Tố Hữu ta như được trở lại với không khí nóng bỏng của cuộc kháng chiến chống Pháp oanh liệt và vĩ đại, một thời kì hào hùng, mang vẻ đẹp sử thi song cũng rất lãng mạn với:

“Chín năm làm một Điện Biên

Nên vành hoa đỏ, nên thiên sử vàng”

Trong hoài niệm của người ra đi, hình ảnh Việt Bắc trong kháng chiến hiện ra là một bức tranh rộng lớn với những con đường hành quân ra trận, và những bức chân “rầm rập”  trong “những đêm dài hành quân nung nấu”:

“Nhưng đường Việt Bắc của ta

Đêm đêm rầm rập như là đất rung”

Hình ảnh những con đường “Việt Bắc của ta” được nhắc đến trong niềm tự hào và niềm vui được làm chủ đất nước. Ta đã từng bắt gặp cảm xúc này trong bài thơ “Đất nước” của Nguyễn Đình Thi:

“Trời xanh đây là của chúng ta

Núi rừng đây là của chúng ta

Những cánh đồng thơm mát

Những ngả đường bát ngát

Những dòng sông chảy nặng phù sa.”

Trên những con đường thênh thang rộng mở ấy là những đoàn quân nối đuôi nhau ra trận, bước chân “rầm rập” làm rung chuyển cả đất trời. Với việc sử dụng từ láy “rầm rập”, không chỉ gợi ra âm thanh của những bước chân dồn dập, hối hả, khẩn trương ra trận mà còn giúp người đọc hình dung ra sức mạnh của đoàn quân đi trong đêm. Đoàn quân ấy được ví như những người khổng lồ đội trời đạp đất làm rung chuyển cả núi rừng, mang sức mạnh kì vĩ, lớn lao làm nên những chiến công rung chuyển.

Trung tâm của bức tranh Việt Bắc trong kháng chiến là hình ảnh của quân đội nhân dân Việt Nam mang vẻ đẹp, tầm vóc sử thi, vũ trụ.

“Quân đi điệp điệp trùng trùng

Ánh sao đầu súng, bạn cùng mũ nan”

Hai từ láy “điệp điệp”, “trùng trùng” đã tạo ra tính nhạc cho lời thơ, gợi lên âm thanh tấp nập, đầy quyết tâm của những bước chân hành quân. Đồng thời còn thể hiện binh lực hùng hậu, đông đảo, sức mạnh phi thường của quân đội ta. Từng đoàn quân nối nhau ra trận với khí thế mạnh mẽ như vũ bão làm nên vẻ đẹp kì vĩ, oai phong, lẫm liệt khiến cho kẻ thù phải khiếp sợ.

Một hình ảnh thật đẹp đã xuất hiện trong thơ Tố Hữu, đó là “ánh sao đầu súng bạn cùng mũ nan”. Chính Hữu trong bài “Đồng chí” cũng đã viết “Đầu súng trăng treo”. hay Nguyễn Đình Thi trong bài “Nhớ” lại tha thiết hơn:

“Ngôi sao nhớ ai mà sao lấp lánh 

Soi sáng đường chiến sĩ giữa đèo mây.”

Khác với hình ảnh trăng sao trong thơ Chính Hữu và Nguyễn Đình Thi, hình ảnh “ánh sao đầu súng” của Tố Hữu gợi lên nhiều liên tưởng hơn cho người đọc. Sự kết nối giữa “ánh sao” và “đầu súng” là sự hòa quyện giữa hai yếu tố hiện thực và lãng mạn, giữa nét thi vị trữ tình với sự dữ dội, khốc liệt của chiến trường. Đồng thời hình ảnh “ánh sao” còn là biểu tượng cho lí tưởng Cách mạng cao đẹp mà người chiến sĩ đang hướng đến trên con đường ra trận. Đó cũng là ánh sáng của độc lập, của niềm tin và hi vọng vào tương lai của Cách mạng. Điều này đã được nhà thơ Vũ Cao nói đến trong bài thơ “Núi đôi”:

“Anh đi bộ đội sao trên mũ

Mãi mãi là sao sáng dẫn đường

Em sẽ là hoa trên đỉnh núi

Bốn mùa thơm mãi cánh hoa thơm.”

Trong cuộc chiến tranh toàn dân, toàn quân, không chỉ có hình ảnh những đoàn quân ra trận, mà là những người dân công cùng tham gia chiến đấu với bộ đội:

“Dân công đỏ đuốc từng đoàn

Ánh sao đầu súng bạn cùng mũ nan.”

Đây là hình ảnh rất quen thuộc trong cuộc kháng chiến chung của dân tộc. Nhưng đoàn dân công tiếp lương tải đạn hiện lên với sự đông đảo và tinh thần hăng say, với ý thức trách nhiệm và sức mạnh lớn lao. Họ bất chấp mọi gian khổ, không quản ngày đêm, dưới ánh sáng của những ngọn đuốc họ vẫn lao động trong không khí vui tươi như ngày hội. Và Cách mạng thực sự đã trở thành ngày hội của quần chúng nhân dân.

Sức mạnh của đoàn dân quân được tác giả thể hiện một cách thần thoại hóa với “bước chân nát đá muôn tàn lửa bay”. Đó là bước chân của những người đội đá vá trời khiến cho mặt đất rung chuyển. Hình ảnh họ thật hào hùng, kì vĩ, hiện thân cho sức mạnh dân tộc mạnh mẽ và phi thường. Những con người nhỏ bé mà vĩ đại, luôn vượt lên trên mọi khó khăn, có thể chiến thắng mọi gian khổ thử thách.

Không chỉ tái hiện một bức tranh Việt Bắc trong kháng chiến mang đậm tính lịch sử thi với những con người mang tầm vóc lớn lao đại diện cho sức mạnh dân tộc. Đoạn thơ còn tràn đầy tinh thần lạc quan, ngời sáng niềm tin ở tương lai.

“Nghìn đêm thăm thẳm sương dày

Đèn pha bật sáng như ngày mai lên.”

Thực tế chiến đấu vô cùng khắc nghiệt với “thăm thẳm sương dày”. Đó không chỉ là khó khăn do thiên nhiên, núi rừng hiểm trở, hoang vu với mây mù bao phủ quanh năm mà còn bởi điều kiện cuộc sống vô cùng thiếu thốn, gian khổ và sự đe dọa khủng khiếp của kẻ thù. Nhưng dường như tất cả đã bị đẩy lùi bởi “đèn pha bật sáng như ngày mai lên”. Hình ảnh so sánh đã cụ thể hóa sức lan tỏa, chiếu rọi của đèn pha như ánh sáng của ban ngày đã xua tan đi bóng tối và xé toang màn sương dày đặc. Đó là ánh sáng của “ngày mai lên”, ngày mai với hòa bình, độc lập, với niềm vui bất tận, ngày mai với bao hi vọng và quyết tâm cháy bỏng.

Những câu thơ còn lại đã tập trung thể hiện niềm vui của tác giả trước những chiến thắng oanh liệt:

“Tin vui thắng trận trăm miền

Hòa Bình, Tây Bắc, Điện Biên vui về

Vui từ Đồng Tháp, An Khê

Vui lên Việt Bắc, đèo De, núi Hồng.”

Việt Bắc đã trở thành mồ chôn Thực dân Pháp. Với những hình ảnh liệt kê và sự nối tiếp các cụm từ: vui vẻ, vui từ, vui lên,… Cùng với nhịp thơ nhanh, gấp gáp đã thể hiện không khí náo nức, say mê của quân dân Việt Bắc. Những địa danh trên khắp dải đất hình chữ S liên tiếp hiện ra trong tâm trí nhà thơ: Hòa Bình, Tây bắc, Điện Biên, Đồng Tháp, An Khê, … Với niềm vui dâng trào, rộn ràng, náo nức, dường như đây là tiếng reo vui chiến thắng, niềm say mê, náo nức ngập tràn trong lòng người trong ngày hội chiến công của đất nước.

Đoạn thơ đã tái hiện bức tranh hùng tráng về Việt Bắc trong những ngày kháng chiến lịch sử, thể hiện sức mạnh to lớn của đất nước và con người Việt Nam. Sự thành công của đoạn thơ được tạo nên từ sự hòa quyện giữa khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn, với phong cách thơ trữ tình – chính trị và giọng điệu ngọt ngào, sâu lắng. 

4. Tổng kết

4.1. Nội dung

Bài thơ “Việt Bắc” là khúc anh hùng ca và cũng là bản tình ca về Cách mạng, về cuộc kháng chiến và con người kháng chiến.

4.2. Nghệ thuật

– Vận dụng thành công thể thơ lục bát truyền thống.

– Sử dụng sáng tạo hai đại từ “mình – ta”.

– Ngôn ngữ dân gian gần gũi với đời sống hàng ngày. Đặc biệt là phát huy được tính nhạc trong thơ bằng cách sử dụng các từ láy, thanh điệu, vần thơ.

– Sử dụng phép tiểu đối quen thuộc trong ca dao, tạo ra sự cân xứng, hài hòa, nhịp nhàng, uyển chuyển trong câu thơ. 

– Vận dụng nhuần nhuyễn phép trùng điệp của ngôn ngữ dân gian (điệp từ, điệp ngữ, điệp cấu trúc) tạo nên giọng điệu trữ tình tha thiết.

– Sử dụng nhiều biện pháp tu từ: so sánh, ẩn dụ, hoán dụ,,, làm tăng tính gợi hình, gợi cảm và tạo ra nhiều liên tưởng cho người đọc. 

5. Những nhận định hay về Tố Hữu và “Việt Bắc”

Văn hào Êrenbua có nói: “Lòng yêu nước ban đầu là lòng yêu những vật tầm thường nhất, yêu cái cây trồng ở trước nhà, yêu cái phố nhỏ đổ ra bờ sông, yêu vị thơm chua chát của trái lê mùa thu, hay mùa cỏ thảo nguyên có hơi rượu mạnh. Chiến tranh khiến cho mỗi công dân Xô Viết nhận ra vẻ thanh tú của chốn quê hương. Người vùng Bắc nghĩ đến những cánh rừng bên dòng sông Vina hay miền Xucono thân cây mọc là là mặt nước, nghĩ đến những đêm tháng sáu sáng hồng và tiếng cô nàng gọi đùa người yêu. Người xứ Ưcơren nhớ bóng thùy dương tư lự bên đường”. Vậy đó, lòng yêu nước có mặt ở khắp nơi, len lỏi vào từng ngõ ngách, đậm đà ở từng dân tộc, đất nước và thấm nhuần qua những trang thơ. Đất nước Việt Nam trải qua bao biến động, thăng trầm, những năm tháng chiến tranh nhưng cũng rất hào hùng của dân tộc đã đi vào bao vần thơ đẹp, đặc biệt là thơ trữ tình chính trị của Tố Hữu, mà tiêu biểu là bài Việt Bắc. 

Nhà thơ Tố Hữu, từ bài thơ đầu tiên viết ở tuổi mười tám, “Từ ấy” đã như một tuyên ngôn sống, tuyên ngôn thơ, tuyên ngôn Cách mạng theo trọn suốt đời ông:

“Từ ấy trong tôi bừng nắng hạ

Mặt trời chân lí chói qua tim

Hồn tôi là một vườn hoa lá

Rất đậm hương và rộn tiếng chim.”

Cho đến khi từ giã cõi trần, nhà thơ Tố Hữu đã đi trọn 64 năm thơ ca Cách mạng. Thơ Tố Hữu là thơ mới, hiện đại, sâu sắc, truyền tải những tình cảm lớn của nhân dân trong suốt hành trình lịch sử của Đảng, của Dân tộc.

“64 năm qua, biết bao thế hệ chiến sĩ Việt Nam, từ các nhà trí thức đến người dân lao động quê mùa chưa biết chữ, nhiều người thuộc lòng thơ Tố Hữu, đã ngâm ngợi thơ Tố Hữu trong những lúc chiến đấu cam go nhất, đã hát về thơ Tố Hữu những lúc mừng công, mừng chiến thắng.” (Ngô Minh). Tại sao thơ Tố Hữu có sức truyền bá rộng rãi, lâu bền như vậy? Vì “thơ Tố Hữu là tiếng nói đồng tình, đồng lòng, đồng chí” (nhà phê bình Nguyễn Văn Hạnh) cả về nội dung lẫn hình thức nghệ thuật. Nhà thơ đặc biệt sử dụng rất thành công ngôn ngữ vè, ca dao truyền thống thơ lục bát, đồng dao của dân tộc để tạo nên những bài ca bất tuyệt, ai cũng thuộc, ai cũng nhớ.

Sinh thời, nhà thơ Xuân Diệu có lần nhận xét rất đúng rằng: “Thơ Tố Hữu thành ca dao”. Đó một lời khen chính xác và sang trọng. Đọc thơ Tố Hữu, ở bài nào ta cũng gặp hình ảnh, ngôn ngữ thấm đẫm chất ca dao, dân ca nên rất gần gũi với mọi tầng lớp công chúng độc giả:

“Rét Thái Nguyên rét về Yên Thế

Gió qua rừng Đèo khế gió sang.”

                                                                                                                                            (Phá đường)

Đó chính là sức mạnh của ngôn ngữ thơ ca mang tính đại chúng cao. Một lần, khi đã tuổi bảy mươi, nhà thơ Tố Hữu tâm sự với người cháu là nhà thơ Phùng Quán rằng: “Cậu ao ước còn đủ sức khỏe, đạp một chiếc xe đạp về trong quê mình, sống lại kỷ niệm thời thơ ấu, thời hoạt động sục sôi của tuổi thanh niên, rồi đặt những bài vè như Mẹ Suốt, Ba mươi năm đời ta có Đảng, Nước non ngàn dặm… tìm đến nơi có đồng bào, bà con tụ tập, đọc lên cho bà con nghe… Cậu mong muốn được làm người hát rong của nhân dân.” Đó là mong muốn rất dân dã mà vô cùng sang trọng của  một nhà thơ đã gắn bó đời thơ của mình với Cách mạng, với cuộc chiến đấu giải phóng nhân dân, giải phóng dân tộc. “Người hát rong của nhân dân” – danh hiệu cao quý đó không phải nhà thơ nào cũng có được.

Nhận định về Tố Hữu:

– “Thơ đi giữa nhạc và ý. Rơi vào cái vực ý thì thơ sẽ sâu, nhưng rất dễ khô khan. Rơi vào cái vực nhạc, thì thơ dễ làm đắm say người, nhưng cũng dễ nông cạn. Tố Hữu đã giữ được thế quân bình giữa hai vực thu hút ấy. Thơ của anh vừa ru người trong nhạc, vừa thức người bằng ý.” (Chế Lan Viên)

– “Sức mạnh của thơ Tố Hữu trong những ngày đen tối ấy chính là vì nó nói với trái tim, chính là bởi người Cách mạng ấy là một thi sĩ chính cống, thật sự.” (Xuân Diệu)

– “Tố Hữu không tô vẽ lên nhân vật quần chúng những nét sơn hào nhoáng, giả tạo. Tình cảm của nhân vật thơ anh biểu hiện lên bản chất giai cấp, từ đời sống thực. Người bộ đội chiếm địa vị quan trọng trong tập thơ “Việt Bắc”, chính là người nông dân nghèo khổ.” (Hoàng Trung Thông)

– “Với Tố Hữu, thơ là vũ khí đấu tranh Cách mạng. Đó chính là đặc sắc cũng là bí quyết độc đáo của Tố Hữu trong thơ.” (Đặng Thai Mai)

– “Nhà thi sĩ ấy tự muốn mình là tiếng nói của dân tộc mình. Vậy thì dân tộc ấy có năng khiếu thông qua nhà thi sĩ. Các dân tộc hiện đại, đã công nghiệp hóa rồi, đã bị san phẳng bởi những phương tiện tuyên truyền, không còn có một năng khiếu về hình tượng như thế nữa, không còn suối nguồn của bản thân mình nữa. Nhưng Tố Hữu đắm mình trong dân tộc của mình, đồng thời là một thi sĩ độc đáo, một nhà sáng tạo ra các hình thể. Người ta càng cảm thấy điều đó rõ hơn khi anh nói một cách rất hay về thơ.” (Lời tựa thơ “Máu và hoa”, xuất bản ở Pháp, năm 1975, Pierre Emmanuel)

Nhận định về tác phẩm “Việt Bắc”:

– “Việt Bắc là đỉnh thơ cao nhất mà Tố Hữu đã bước lên.” (Xuân Diệu)

– “Với Việt Bắc, hồn thơ cũng như nghề thơ của Tố Hữu chín rộ. Không phải là một cây bút trong tay Tố Hữu nữa mà là nhiều ngọn bút nở cùng một lúc, bút tả tình, bút tả cảnh, bút tả người. Người ta thấy văn chương Cách mạng chí nghĩa, chí tình, cái văn chương nên thơ nên nhạc.”

6. Một vài phương diện phong cách nghệ thuật của Tố Hữu

Trong lúc trên thi đàn các nhà thơ hầu như còn xa lạ với phong trào quần chúng sôi nổi, những năm 1936 – 1939, thơ Tố Hữu ra đời đã đem lại cho thơ ca Việt Nam một cái gì mới lạ, khác thường.

Không phải thơ Tố Hữu cao siêu, đẽo gọt câu chữ đến sắc sảo mà vì thơ Tố Hữu chứa đựng một ý thức Cách mạng rõ rệt và một tinh thần chiến đấu mãnh liệt. Ý thức Cách mạng ấy làm cho những độc giả được phong trào đương thời soi sáng phải chú ý đến mà còn hấp dẫn, lôi cuốn họ như một sức mạnh riêng. Tính chất chiến đấu trong thơ Tố Hữu là nguồn gốc, là sức mạnh lôi cuốn không chỉ độc giả đương thời mà còn có giá trị và ý nghĩa sâu sắc đến độc giả mọi thế hệ. Nó nhắc người ta nhớ lại cái tráng khí trong văn thơ Đông Kinh nghĩa thục hoặc cái nhiệt tình trong Phan Bội Châu, nhưng nó có ý thức hơn, nó giàu chất trẻ hơn, nên nó mãnh liệt hơn, vì thế thơ Tố Hữu mãi mãi là niềm đam mê cho những tâm hồn yêu thích thơ ca.

Phần nghệ thuật trong thơ Tố Hữu cũng có nhiều nét đặc sắc, thơ dẫu nhìn thẳng vào thực tế để tâm hồn rung cảm, rồi nói lên cảm xúc ấy bằng những lời tự nhiên, không kiểu cách, đó là nghệ thuật của Tố Hữu, vì thế nhiều khi chúng ta không còn cảm thấy kỹ thuật nữa mà chỉ thấy có cảm xúc, có những tiếng reo, những khẩu hiệu, những nhịp tim đẫm máu của người chiến sĩ hăng hái đấu tranh hay xót thương thầm lặng. Điều này góp phần làm nên cái duyên riêng cho thơ Tố Hữu, và hấp dẫn lý thú cho người khám phá tác phẩm.

Một điều quan trọng nữa làm cho thơ Tố Hữu trở nên đặc sắc và hấp dẫn là ở phong cách nghệ thuật của ông. Đến với thơ Tố Hữu chúng ta đến với một giọng thơ ấm áp, vừa hùng tráng lại vừa gần gũi thiết tha.

Phong cách thơ Tố Hữu đưa đến một hồn thơ đẹp đẽ sâu lắng. Về nội dung nó mang tính trữ tình chính trị sâu sắc, thơ khai thác cảm hứng từ đời sống chính trị của đất nước, hướng tới cái ta chung với lẽ sống lớn, tình cảm lớn, niềm vui lớn của con người Cách mạng của cả dân tộc. 

Thơ Tố Hữu mang đậm tính sử thi, coi những sự kiện chính trị lớn của đất nước là đối tượng thể hiện chủ yếu, luôn đề cập đến những vấn đề có ý nghĩa lịch sử và tính chất toàn dân.

Đặc biệt giọng thơ mang tính chất tâm tình rất tự nhiên đằm thắm, chân thành. Nghệ thuật biểu hiện trong thơ mang tính dân tộc đậm đà; Tố Hữu còn rất thành công khi vận dụng thể thơ truyền thống của dân tộc với một ngôn ngữ vừa dân dã quen thuộc lại vừa giàu nhạc điệu, giàu tính tạo hình độc đáo. Tất cả làm nên một phong cách thơ Tố Hữu xuất sắc của thơ ca Cách mạng. 

Trong hành trình thơ ca của mình Tố Hữu đã có một số lượng tác phẩm khá lớn, những tập thơ cũng là những chặng đường hoạt động của chính nhà thơ như “Từ ấy” (1937 – 1946), Việt Bắc (1946 – 1954), Gió lộng (1955 – 1961), Ra trận (1962 – 1971), Máu và hoa (1972 – 1977) nhưng tập thơ thể hiện rõ nét cho phong cách thơ Tố Hữu phải kể đến Việt Bắc (1946 – 1954).

Việt Bắc là tiếng ca hùng tráng, thiết tha về cuộc kháng chiến chống Pháp và ở đó đã kết tinh một cách đặc sắc những nội dung nghệ thuật giá trị làm nên một phong cách nghệ thuật thơ Tố Hữu độc đáo, mới mẻ, bình dị, sâu lắng đem lại một nhã thú văn chương suốt nhiều thế hệ. 

7. Lí luận văn học về phong cách thơ Tố Hữu

Phong cách được xem là yếu tố thể hiện tài năng nghệ thuật của người nghệ sĩ, vì thế đụng chạm đến phong cách nghệ thuật của nhà thơ, nhà văn nói chung luôn có rất nhiều công trình nghiên cứu công phu. Để thấm nhuần phong cách nghệ thuật của mỗi người nghệ sĩ, ta cần nhìn nhận phong cách trong đời sống của họ suốt chiều dài năm tháng họ đã “góp hương” cho đời. Nói về đặc sắc nghệ thuật trong thơ Tố Hữu, ta bắt đầu tìm hiểu từ “những ngày xưa”.

Tố Hữu – Nguyễn Kim Thành vốn xuất thân trong một gia đình nhà Nho nghèo, cha Tố Hữu là người yêu thích thơ văn vậy nên Tố Hữu tập thơ thơ từ hồi 10 tuổi, mẹ là người thích sưu tầm ca dao, dân ca.

Cái hồn của ca dao tục ngữ đã thấm sâu vào những sáng tác của Tố Hữu, nuôi dưỡng hồn thơ Tố Hữu. Tố Hữu cũng là người con của xứ Huế thơ mộng làm say đắm lòng người, Huế còn là vùng đất giàu truyền thống văn hóa, văn hóa dân gian với những điệu hò, câu hát trữ tình ngọt ngào, sâu lắng, văn hóa cung đình.

Quê hương và gia đình đã tạo điều kiện cho tài năng thơ ca của Tố Hữu phát triển. Đó chính là nền móng đầu tiên cho một phong cách thơ tuyệt vời về sau này.

Tố Hữu tham gia phong trào Cách mạng từ sớm (sớm gặp gỡ và giác ngộ lý tưởng, kể từ đó hoàn toàn hiến dâng đời mình cho sự nghiệp Cách mạng). Sự thống nhất giữa con người chính trị và con người nhà thơ. Sự nghiệp thơ ca gắn liền với sự nghiệp Cách mạng, trở thành một bộ phận của sự nghiệp Cách mạng. Tố Hữu đã từng khẳng định:

“Đời cách mạng từ khi tôi đã hiểu

Dấn thân vô là phải chịu tù đày

Là gươm kề cổ súng kề tai

Là thân sống chỉ coi còn một nửa.”

Tất cả đặc điểm quê hương và gia đình, cuộc đời hoạt động đã ảnh hưởng đến thơ ca và phong cách nghệ thuật của Tố Hữu.

Việt Bắc (1946 – 1954) gồm những bài thơ làm từ Cách mạng tháng Tám đến tháng 10 năm 1954. Chủ đề chung của tập thơ là toàn dân đoàn kết, yêu thương nhau, gắn bó cùng vượt qua gian khó, kháng chiến đến thành công. Ở đây ta thấy vẻ đẹp trung hậu của con người Việt Nam thuộc mọi tầng lớp nhân dân lao động.

Việt Bắc thủ đô kháng chiến, với “Ngọn cờ đỏ thắm lồng cửa hang”. Tập thơ có những bài nổi tiếng trong ký ức của hàng triệu người đọc, như Phá đường (1848), Lượm (1949), Sáng tháng năm (1951), Ta đi tới (8/1954), Việt bắc (1954)… Nghệ thuật thơ Tố Hữu trở nên già dặn, tính chất sôi nổi của tuổi trẻ trong “Từ ấy” đã chuyển thành sự chín chắn hào hùng trong “Việt Bắc”. Mỗi bài ở Việt Bắc là một khám phá mới, vừa như một khúc tâm tình như một bản hợp xướng hùng tráng. 

“Việt Bắc” chính vì vậy đã kết tinh một cách sâu sắc những đặc điểm phong cách nghệ thuật của Tố Hữu. “Việt Bắc” vừa mang tính trữ tình chính trị sâu sắc, vừa mang đậm tính sử thi, đặc biệt giọng thơ của “Việt Bắc” mang tính chất tâm tình rất tự nhiên đằm thắm, chân thành. Nghệ thuật biểu hiện trong thơ mang tính dân tộc đậm đà; Việt Bắc còn rất thành công khi vận dụng thể thơ truyền thống của dân tộc với một ngôn ngữ vừa dân dã vừa quen thuộc lại vừa giàu nhạc điệu, giàu tính tạo hình độc đáo, tiêu biểu cho phong cách thơ Tố Hữu.

Thơ đậm chất trữ tình chính trị rất sâu sắc, thơ khai thác cảm hứng từ đời sống chính trị của đất nước, hướng tới cái ta chung với lẽ sống, tình cảm lớn, niềm vui lớn của con người cách mạng của cả dân tộc. 

Tố Hữu không đi sâu vào cuộc sống và những tình cảm riêng tư mang tính chất tiêu biểu phổ biến của con người Cách mạng, đó là tình yêu lý tưởng, tình cảm kính yêu lãnh tụ, tình cảm đồng bào đồng chí,… Niềm vui trong thơ không nhỏ bé, tầm thường mà là niềm vui lớn, sôi nổi hân hoan nhất và cũng rực rỡ nhất, tươi sáng nhất. 

Thơ Tố Hữu mang đậm tính lịch sử, coi những sự kiện chính trị lớn của đất nước là đối tượng thể hiện chủ yếu, luôn đề cập đến những vấn đề có ý nghĩa lịch sử và tính chất toàn dân. Nhà thơ ít chú ý tới những diễn biến bình thường của đời sống mà tập trung khắc họa bối cảnh rộng lớn, sự kiện quan trọng tác động mạnh mẽ đến vận mệnh của dân tộc.

Những vấn đề lớn lao đó được Tố Hữu thể hiện qua một giọng thơ tâm tình rất tự nhiên đằm thắm, chân thành.

Nghệ thuật biểu hiện trong thơ mang tính dân tộc rất đậm đà, về thể thơ, Tố Hữu có tiếp thu những tinh hoa của phong trào Thơ Mới của thơ ca thế giới cổ điển và hiện đại nhưng ông đặc biệt thành công khi vận dụng thể thơ truyền thống dân tộc, những bài thơ lục bát như “Việt Bắc” mang sắc thái lục bát ca dao và lục bát cổ điển, dạt dào những âm hưởng nghĩa tình hồn thơ dân tộc. 

Ngôn ngữ thơ nhẹ nhàng luyến láy với sự phát huy cao độ tính nhạc phong phú của tiếng Việt làm cho thơ dẫu nói về những bối cảnh lớn lao của dân tộc nhưng lại dễ đi vào lòng người.

Những nhân tố tạo nên phong cách nghệ thuật của Tố Hữu:

Thời đại của nhà thơ là một thời đại có nhiều biến cố, thực dân nửa phong kiến, nhân dân lầm than, văn nghệ sĩ bối rối bế tắc: Chế Lan Viên – còn rất trẻ nhưng không hiểu sao chỉ thích thú với sự tan rữa, lạnh lẽo, cái cũ đã chết hoặc không có trong thế gian này (Điêu tàn). Xuân Diệu luôn giục lòng mình ham sống, sống vội vàng, chạy đua với thời gian nhưng cuối cùng thấy lòng mình bất lực, dửng dưng nguội lạnh. 

Cái ủy bị bạc nhược ấy bắt nguồn từ cái buồn có thực của một lớp thanh niên tiểu tư sản bị chế độ thực dân nửa phong kiến giết mòn trong kiếp sống tù túng mịt mù không tiền đồ, không lý tưởng, không tương lai.

Giữa lúc ấy người thanh niên trẻ tuổi Tố Hữu đã đón nhận ánh sáng của lý tưởng, tự nguyện đứng vào hàng ngũ của Đảng và say sưa đấu tranh cho vận mệnh dân tộc. Thơ Tố Hữu ra đời, bàn đến những vấn đề của thời sự đấu tranh, nhân sinh quan Cách mạng. Tiếng thơ này đã thực hiện một sứ mệnh cao quý giúp cho người ta biết đấu tranh, biết yêu, biết ghét biết sống, biết chết một cách xứng đáng. Tố Hữu đã thực hiện được sứ mệnh cao quý ấy. Chính vì thế mà thơ ông đậm chất trữ tình chính trị, khuynh hướng sử thi, bởi đó cũng là lẽ sống của ông, là trái tim của ông.

Như vậy, Tố Hữu là nhà thơ cùng thời với các nhà thơ mới, nhưng tác phẩm của ông đã đem lại một tiếng thơ mới mẻ, trẻ trung thấm đượm tinh thần Cách mạng và tình yêu lý tưởng.

Ngoài ra phải kể đến cội nguồn nuôi dưỡng hồn thơ đậm đà tính dân tộc, giọng thơ tâm tình ngọt nào của Tố Hữu là nhờ vào quê hương và gia đình của nhà thơ. Sinh ra ở miền quê Thừa Thiên Huế – cái nôi văn hóa dân gian, cha mẹ yêu thích văn thơ nên hồn thơ Tố Hữu được nuôi dưỡng và phát triển.

8. Phong cách nghệ thuật thơ Tố Hữu trong tập Việt Bắc

Thơ Tố Hữu đậm chất trữ tình chính trị rất sâu sắc, khai thác cảm hứng từ đời sống chính trị đất nước. 

“Việt Bắc” được khơi nguồn cảm hứng từ sự kiện chính trị lớn lao của đất nước, từ vấn đề quan trọng của thời đại mang tính sống còn của dân tộc được thể hiện bằng thể loại thơ trữ tình tha thiết. Tác phẩm đã phản ánh được bức chân dung của thời đại, bóng dáng thời đại ngả vào trang viết của Tố Hữu thật đậm nét.

Về đặc điểm khuynh hướng sử thi

Sử thi là phản ánh nội dung lớn, vấn đề của thời đại, nhân vật là những con người đại diện cho những cộng đồng, cái tôi cộng đồng.

Nếu như trong bài “Từ ấy”, cái tôi của Tố Hữu là cái tôi cá nhân băn khoăn tìm kiếm lẽ yêu đời và bắt gặp lý tưởng Cách mạng nên bộc lộ cái tôi vui sướng hân hoan. Còn cái tôi của Việt Bắc là cái tôi đại diện cho cả cộng đồng chứ không phải cái tôi cá nhân nữa, cái tôi lúc này là nhân danh cho Đảng cho thời đại là tiếng nói của thời đại và thể hiện tình cảm cao đẹp của Cách mạng.

Trong bài thơ Việt Bắc tác giả đã ca ngợi những con người Việt Nam mang trong mình những phẩm chất đẹp đẽ đại diện cho vẻ đẹp của cả cộng đồng dân tộc cũng vì thế trong tác phẩm không có những cái tên cụ thể mà thường là những hình ảnh chung cho nhiều lớp người:

“Nhớ người mẹ nắng cháy lưng

Địu con lên rẫy bẻ từng bắp ngô.”

Và nó cô đọng kết tinh lại ở hình ảnh Bác Hồ:

“Ở đâu u ám quân thù

Nhìn lên Việt Bắc cụ Hồ sáng soi.”

Những đoạn thơ viết về Việt Bắc trong những ngày kháng chiến thật hào hùng oanh liệt, đó không chỉ là khí thế của riêng nhân dân Việt Bắc mà đó còn là không khí của thời đại của cả lịch sử dân tộc:

“Quân đi điệp điệp trùng trùng

Những đường Việt Bắc của ta

Đêm đêm rầm rập như là đất rung.”

Thơ tràn trề sức sống và chiến đấu, lạc quan tin tưởng vào chiến thắng ngay trên nền của sự gian khổ khốc liệt của những ngày tháng chiến tranh.

Trong ta đi tới mạch thơ cuồn cuộn, câu thơ ào ạt như thác chảy, như quân đội nhân dân ta tiến bước, như dân tộc ta nghìn triệu người đạp bằng tất cả để đi tới hòa bình, thống nhất, độc lập dân tộc. Nhà thơ đã mở hồn mình theo kích thước của Tổ quốc:

“Ta đi tới trên đường ta tiếp bước

Rắn như thép, vững như đồng

Đội ngũ ta trùng trùng điệp điệp

Cao như núi, dài như sông”

                                                                                                                                                                 (Ta đi tới)

Những câu thơ cũng chính là ý nghĩ của mọi người, lời mọi người muốn nói mà chưa nói ra. Vì thế thơ là cảm hứng lịch sử dân tộc, chứ không phải cảm hứng thế sự đời tư, vấn đề vận mệnh dân tộc được đặt lên hàng đầu.

Về giọng điệu tâm tình ngọt ngào

Thể hiện ở quan niệm thơ: thơ gần gũi với nhân dân, thơ bình dị, thơ mộc mạc.

Giọng điệu tâm tình, tâm sự với những tình cảm gắn bó, mật thiết. Nhà thơ đã tạo ra một cuộc đối thoại trong tưởng tượng giữa mình và ta. Cho nên toàn bộ bài thơ “Việt Bắc” là một cuộc trò chuyện ngọt ngào giữa kẻ ở và người đi bịn rịn lưu luyến chung nhau nỗi nhớ, nhân vật trữ tình đắm mình trong hoài niệm trong quá khứ tha thiết sâu lắng.

Lối xưng hô mình ta, ta mình đây là lối xưng hô của đối đáp giao duyên của tình yêu đôi lứa tạo không khí thân mật ngọt ngào.

“Mình về mình có nhớ ta

Nhìn cây nhớ núi nhìn sông nhớ nguồn.”

Tố Hữu đó sử dụng rất khéo léo những đại từ ta, mình lặp đi lặp lại tạo ra giọng điệu thân mật như một khúc ca da diết. Tước đi cái vỏ ngoài, “Việt Bắc” chính là một bài thơ lòng dặn lòng, lời thơ, tiếng thơ “Việt bắc” cứ xao xuyến ở cái hương thầm này, đồng thời khẳng định được tình cảm sâu nặng giữa mình và ta.

Giọng điệu chung của bài thơ là âm điệu ngọt ngào, êm ái trở đi trở lại nhịp nhàng như lời ru, sự trùng điệp của mình ta, ta mình diễn tả cảm xúc lưu luyến, giọng điệu trữ tình tha thiết.

Với bài “Bầm ơi”, Tố Hữu đã để lại cho người đọc những câu thơ da diết, chân thành và sâu lắng:

“Bầm ơi có rét không bầm

Heo heo gió núi, lâm thâm mưa phùn

Bầm ra ruộng cấy bầm run

Chân lội dưới bùn, tay cấy mạ non

Mạ non bầm cấy mấy đon

Ruột gan bầm lại thương con mấy lần

Mưa phùn ướt áo tứ thân

Mưa bao nhiêu hạt thương bầm bấy nhiêu.”

Những câu thơ đi vào lòng người như một dòng suối ngọt, một nguồn an ủi đầy xúc động. Lời thơ nhẹ nhàng mà đầy tình thương mến, bình dị gần gũi mà diễn tả được tình cảm cao đẹp của con người.

Năm 1954 Tố Hữu đã viết trong bài “Ta đi tới”:

“Đẹp vô cùng Tổ quốc ta ơi!

Rừng cọ, đồi chè, đồng xanh ngào ngạt

Nắng chói sông Lô, hò ơ tiếng hát

Tiếng phà rào rạt bến nước bình ca.”

Hình ảnh quê hương đất nước đi vào thơ tự nhiên giản dị mà đáng yêu biết bao. Nhà thơ đã thực sự rung động với tình cảm dân tộc, cảm hòa với người với cảnh, vì thế mà thơ mang tính tâm tình đằm thắm, chân thành tự nhiên.

Tố Hữu đã tạo ra một thứ nhạc tâm tình có cội nguồn từ chất Huế, từ quan niệm của ông về mối giao cảm giữa nhà thơ với người đọc thơ “Thơ là chuyện đồng điệu, nó là tiếng nói của một người nào đó có sự cảm thông chung dựa trên cơ sở đồng ý đồng tình…”

Tố Hữu cho ta suy nghĩ nhiều về con người với tài thơ, về hành động và sáng tác. Tố Hữu cũng cho ta suy nghĩ nhiều về tác phẩm liên quan với thời đại, với một trái tim và khối óc của Cách mạng, Tố Hữu đã để lại nhiều niềm yêu mến và lòng khâm phục cho các thế hệ người đọc của dân tộc.

Tập thơ Việt Bắc đã thể hiện một tài năng thơ ca phát triển hoàn thiện theo kháng chiến, tập thơ đạt đến một độ chín của thơ Việt Nam tạo ra được một lối đi riêng, một diện mạo riêng, một bản ngã in nét vào văn chương dân tộc. 

Với một phong cách thơ độc đáo của riêng mình, Tố Hữu đã để lại những vẻ đẹp về thơ văn và cuộc đời cho dân tộc. Đọc thơ Tố Hữu, chúng ta càng thêm yêu cuộc sống, dâng lên niềm tự hào dân tộc, đồng thời hiểu thêm và trân trọng một tấm gương nghệ thuật sáng giá của văn học nước nhà. Với Tố Hữu, thơ đã đạt tới mệnh cao quý nhất của nghệ thuật: giúp cho người ta suy nghĩ, hành động đấu tranh, giúp cho người ta biết yêu biết ghét, giúp cho người ta biết sống một cách xứng đáng, hướng đến những lý tưởng cao đẹp, cái chân thiện mĩ của cuộc đời. 

Hy vọng bài viết đã cung cấp cho quý bạn đọc những thông tin hữu ích. Trân trọng cảm ơn.